معمولا اولین تصویری که پس از شنیدن نام عربستان‌سعودی پیش چشم شهروندان دیگر کشورها می‌آید، یک کشور نفتی درمیان صحرا است. در سال‌های اخیر عربستان تلاش دارد تا با متنوع‌کردن اقتصاد خود، این تصویر را تغییر دهد...
عربستان در دهه‌های گذشته توانست مبلغ قابل‌توجهی از فروش نفت به‌دست آورد و حالا قصد دارد تا پس‌انداز خود را در بخش‌هایی غیر‌از نفت و گاز سرمایه‌گذاری کند. یکی از صنایعی که در سال‌های اخیر مورد‌توجه عربستان بوده، معدن‌کاری است. سیاستگذاران عربستانی نه‌تنها معادن مستقر در این کشور را توسعه داده‌اند، بلکه در جست‌وجوی یافتن فرصت‌های سرمایه‌گذاری در دیگر کشورها هستند. قاره آفریقا یکی از مناطقی است که در سال‌های گذشته مورد‌توجه عربستان بوده و سرمایه‌گذاران این کشور قراردادهای متعددی را با طرف‌های آفریقایی به امضا رسانده‌اند. البته عربستان برای رسیدن به این اهداف جاه‌طلبانه، با مشکلاتی نیز مواجه است. یکی از مهم‌ترین این مسائل مربوط به چالش‌های حقوق‌بشری است. گرچه برخی از دولت‌ها تصمیم گرفته‌اند که مسائل گذشته در عربستان را فراموش کنند، اما همچنان افکار عمومی غربی، شرکت‌هایی که قصد سرمایه‌گذاری در بخش معدن عربستان را دارند را تحت‌فشار قرار می‌دهند. علاوه بر این، عربستان برای ورود به بازار معدن آفریقا باید با یک رقیب جدی روبه‌رو شود. چین در سال‌های گذشته، موقعیت خود را در قاره سیاه تثبیت‌کرده و رابطه پایداری را با رهبران این قاره سامان داده‌است، با این‌وجود برخی از کارشناسان معتقدند که ایالات‌متحده از حضور عربستان در آفریقا خشنود است و احتمالا عربستانی‌ها برای رقابت با چین، می‌توانند روی کمک آمریکا حساب کنند. تحلیلگران سایت تخصصی معدن (miningmx)، با تمرکز بر موارد مذکور، چالش‌های عربستان در مسیر توسعه بخش معدن این کشور را بررسی کردند. در جست‌وجوی منابع جدید عربستان‌سعودی که به مدت طولانی بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت جهان بوده‌است، اکنون تلاش دارد تا یک گنجینه معدنی را که زیر شن‌‌‌‌‌هایش نهفته است، کشف کند. این کشور قصد دارد از درآمدهای سال‌ها استخراج نفت برای سرمایه‌گذاری در معدن‌کاری در نقاط دیگر به‌ویژه آفریقا، استفاده کند. این اقدام می‌تواند بهطور چشمگیری جایگاه ژئوپلیتیکی و اقتصادی این کشور را در صحنه جهانی بهبود بخشد؛ آن‌هم در دوره‌ای که اهمیت نفت در حال کاهش است. تلاش برای استخراج از معادن بخشی از «چشم‌‌‌‌‌انداز ۲۰۳۰» عربستان است که هدف آن تنوع‌‌‌‌‌بخشی به اقتصاد به‌شدت وابسته به نفت این کشور است؛ اقتصادی تک‌محصولی که مانع از توسعه سایر بخش‌ها شده‌است. کریستوفر واندوم، پژوهشگر ارشد اندیشکده امور بین‌الملل چتم هاوس، وضعیت اقتصاد عربستان را این‌گونه تبیین می‌کند: «عربستان‌سعودی در حال سرمایه‌گذاری مجدد درآمدهای نفتی خود در استخراج و فرآوری مواد معدنی حیاتی است تا وابستگی بیش از حد به هیدروکربن‌‌‌‌‌ها را کاهش دهد و آینده اقتصادی خود را تضمین کند. عربستان‌سعودی خود را در مرکز یک منطقه غنی معدنی می‌بیند که شامل آفریقا، خلیج‌فارس، خاورمیانه و آسیا است. این کشور در ایجاد شراکت‌‌‌‌‌هایی که تقسیمات ژئوپلیتیکی وسیع‌‌‌‌‌تری را دربر می‌گیرد، بسیار استراتژیک عمل‌کرده و به‌دنبال روابط با ایالات‌متحده، روسیه و کشورهای آفریقایی است.» عربستان‌سعودی به‌دلیل تمرکز چند دهه‌‌‌‌‌ای بر نفت (نمونه‌‌‌‌‌ای کلاسیک از آنچه اقتصاددانان توسعه آن را «نفرین منابع» یا «نفرین نفت» می‌نامند)، پتانسیل معدنی خود را نادیده گرفته و بهطور کامل استفاده نکرده‌است. این شیوه در سال‌های اخیر تغییر‌کرده و توجه سیاستگذاران عربستان به منبع غنی و ارزشمند معدنی این کشور جلب شده‌است. بر اساس برآورد مقامات عربستان‌سعودی، پتانسیل معدنی کشف‌‌‌‌‌نشده این کشور ارزشی معادل ۲.۵تریلیون دلار دارد. سفارت عربستان‌سعودی در واشنگتن دی‌‌‌‌‌سی در وب‌سایت خود اعلام کرد: «در پروژه‌های اکتشافی عربستان در دو دهه‌گذشته، ذخایر وسیعی از مواد معدنی قیمتی و صنعتی در سرتاسر کشور کشف شده‌است. این مواد شامل طلا و نقره، همچنین مس، قلع، تنگستن، نیکل، کروم، روی، سرب، فسفات، سنگ‌آهن، بوکسیت، سنگ پتاس و حتی نمک سفره است.» تغییرات اقلیمی باعث‌شده تا رهبران جهان هدف کاهش استفاده از سوخت‌های کربنی را دنبال کنند. عربستان نیز تلاش دارد تا در جهان بدون‌کربن نیز جایگاه مناسبی داشته‌باشد، در نتیجه این کشور بهطور فعال در جست‌وجوی سرمایه‌گذاران خارجی در حوزه معدن‌کاری است و از ثروت انباشته نفتی خود برای تامین مالی پروژه‌های اکتشافی جدید استفاده می‌کند. تیم کیتینگ، مشاور سرمایه‌گذاری معدن‌کاری که در خاورمیانه مستقر است، در همین رابطه گفت: «پتانسیل معدنی عربستان بسیار زیاد است. فعالیت‌های زیادی در حال انجام است و دولت این کشور به‌‌‌‌‌راحتی روند درخواست مجوز را تسهیل می‌کند. عربستان تنها جایی روی زمین است که در آن به صرف اکتشاف معادن جدید، منابع مالی دریافت می‌کنید. سیاستگذاران این کشور واقعا می‌خواهند اکتشافات را افزایش دهند زیرا می‌دانند که توسعه یک معدن فرآیندی زمانبر است.» فعالیت‌ها در حوزه معدن بهطور شفاف در پورتال پایگاه داده‌های زمین‌‌‌‌‌شناسی ملی عربستان نمایش داده شده‌است. عربستان‌سعودی همچنین از طریق شرکت معدن‌کاری دولتی خود (شرکت معادن)، برنامه‌‌‌‌‌ریزی‌کرده تا اکتشاف مواد معدنی در بستر دریای سرخ را در دستور کار قرار دهد. حکمرانی و حقوق‌بشر عربستان‌سعودی برای توسعه بخش معدن خود با چالش‌هایی مواجه است که برخی از آنها ماهیت حقوقی و سیاسی دارند. تحلیلگران معتقدند که وضعیت سیاسی در عربستان بهبود نسبی داشته، اما همچنان این کشور به لحاظ سیاسی آزاد محسوب نمی‌شوند. این گروه از کارشناسان معتقدند؛ اجازه‌دادن به زنان برای رانندگی کردن، در قرن ۲۱به‌‌‌‌‌سختی می‌تواند به‌معنای توسعه سیاسی تلقی شود. مایکل کلمنتس، مدیر برنامه‌های بین‌المللی در مرکز منابع کسب‌وکار و حقوق‌بشر، در این رابطه گفت: «شرکت‌های معدن‌کاری و سرمایه‌گذاران در این بخش باید نگران نقض حقوق بشر آشکار و گسترده‌ای باشند که علیه شهروندان، مردم بومی، دیگر اقلیت‌‌‌‌‌ها و کارگران مهاجر در عربستان‌سعودی رخ‌داده‌است.» او افزود: «اگرچه عربستان، در سال‌های اخیر، برای جذب سرمایه، تصویری از توسعه سیاسی به رسانه‌های بین‌المللی ارائه کرده‌است، اما این کشور همچنان به‌عنوان یک جعبه‌سیاه اطلاعاتی به‌‌‌‌‌شمار می‌آید. در حال‌حاضر کمبود نگران‌‌‌‌‌کننده‌‌‌‌‌ای از شفافیت در مورد وضعیت حقوق‌بشر در عربستان وجود دارد (به دلیل محدودیت‌های شدید بر آزادی‌‌‌‌‌های مدنی و رسانه‌‌‌‌‌ای)؛ همچنین این ابهام در مورد روابط تجاری و توافق‌های این کشور نیز وجود دارد. این موضوعات باید زنگ خطر جدی را به صدا درآورد؛ به‌ویژه در صنعتی مانند معدن‌کاری که در آن چالش‌های حقوق‌بشری سابقه‌ای طولانی دارد.» بر اساس داده‌های مرکز منابع کسب‌وکار و حقوق‌بشر، عربستان‌سعودی یکی از کشورهایی است که کارگران مهاجر به‌صورت گسترده مورد آزار کارفرمایان قرار می‌گیرند. در عصری که مسائل اجتماعی و زیست‌محیطی به بالاترین اولویت‌های شرکتی تبدیل شده‌اند، این‌گونه مشکلات از نظر سرمایه‌گذاران دور نخواهد ماند. فرانک هالام، مدیرعامل شرکت( Platinum Group Metals (PTM مستقر در ونکوور که در حال مطالعه تاسیس یک کوره مستقل فلزات گروه پلاتین و تصفیه‌‌‌‌‌خانه فلزات پایه در عربستان‌سعودی است، اذعان دارد که این شرکت در ابتدا نگرانی‌هایی درباره توجه به مسائل حقوق‌بشر و محیط‌زیست در عربستان داشت. پیش‌زمینه این نگرانی‌ها به سال‌ها پیش بازمی‌گردد؛ زمانی‌که روابط دیپلماتیک بین کانادا و عربستان‌سعودی به دلیل انتقادات اوتاوا از سوابق حقوق‌بشر در عربستان به مدت پنج سال(از ۲۰۱۸تا ۲۰۲۳) قطع شد. هالام در این رابطه تاکید کرد: «سرمایه‌گذاران در غرب، به‌ویژه در آمریکای‌شمالی، ممکن است تا حدی مردد شده یا حتی از سرمایه‌گذاری در عربستان‌سعودی منصرف شوند. مهم‌ترین مسائلی که این نگرانی را به‌وجود می‌آورد مرتبط با حقوق‌بشر، حقوق زنان و برخی تنش‌ها بین کانادا و عربستان است.» اما اوتاوا و ریاض سال‌گذشته روابط خود را ترمیم کردند. این تحول دیپلماتیک، سرمایه‌گذاری کانادایی‌ها در عربستان‌سعودی را تسهیل می‌کند. هالام گفت: «دیدگاه دولت کانادا این است که آنچه در گذشته بوده، در گذشته باقی‌مانده و دولت کنونی عربستان‌سعودی در حال حرکت به سمت درستی است. دولت کانادا به تغییرات سیاسی واقف است و ترجیح می‌دهند با سعودی‌ها تجارت کنند و به جلو نگاه کنند. ما اولین‌بار در سال۲۰۲۳از عربستان‌سعودی بازدید داشتیم و بلافاصله پس از ورود متوجه شدیم که جامعه آنجا بسیار بازتر و پرجنب‌‌‌‌‌وجوش‌‌‌‌‌تر از آنچه انتظار داشتیم، بود. مردم در حال رفت و آمد و مشغول کار بودند، زنان در محل کار و در حال فعالیت بودند؛ به‌نظر می‌رسید سخت‌گیری‌ها کاهش پیدا کرده‌است.» رقابت با اژدهای شرقی یکی دیگر از برنامه‌های بلند‌پروازانه عربستان در حوزه معدن، شامل سرمایه‌گذاری در معادن کشورهای آفریقایی است. از جمله مهم‌ترین کشورهای هدف عربستان در این قاره، آفریقای‌جنوبی است. برای اینکه شرکت‌های فعال در حوزه معدن عربستان بتوانند جایگاه مناسبی در آفریقای‌جنوبی پیدا کنند، لازم است با تغییرات در ساختار دولت این کشور کنار بیایند. پس از آخرین انتخابات در آفریقای‌جنوبی، کابینه اجماع ملی به پارلمان معرفی شد. همچنین در این انتخابات، تعداد کرسی‌های حزب کنگره ملی آفریقا، ۱۷درصد کاهش‌یافته‌است. تاسیسات پردازشی که سرمایه‌گذاران قصد دارند در عربستان‌سعودی بسازند، مربوط به پردازش کنسانتره «فلزات گروه پلاتین» است که در آفریقای‌جنوبی استخراج خواهد شد؛ در واقع رابطه مثبت بین عربستان و آفریقای‌جنوبی، بخش مهمی از نقشه بزرگتر سیاستگذاران عربستان در حوزه معدن است. فرانک هالام درباره مذاکرات با آفریقای‌جنوبی گفت: «ما در حال درخواست مجوز از آفریقای‌جنوبی برای صادرات کنسانتره گروه پلاتین هستیم؛ در واقع اختلال در صادرات فلزات گروه پلاتین، از آفریقای‌جنوبی به عربستان یک مشکل جدی در مسیر سرمایه‌گذاری ما محسوب می‌شود. در حال‌حاضر تمایل دولت آفریقای‌جنوبی بر فرآوری در داخل کشور است، اما این کشور زیرساخت‌های مناسب برای این منظور را در اختیار ندارد.» آفریقای‌جنوبی سال‌هاست که با کمبودهای مزمن برق دست‌وپنجه نرم می‌کند، زیرا شرکت برق دولتی با مشکلات جدی مواجه است. برای افزایش عرضه برق، دولت در تلاش است تا ناوگان قدیمی نیروگاه‌های زغال‌سنگ را توسعه دهد. آمار‌ها نشان می‌دهد که در سال۲۰۲۴، عرضه برق در آفریقای‌جنوبی افزایش یافته‌است؛ تحلیلگران علت این مساله را اقبال شهروندان این کشور به انرژی خورشیدی می‌دانند، با این‌وجود توسعه فعالیت‌های صنعتی در آفریقای‌جنوبی همچنان نیازمند سرمایه‌گذاری خارجی است. با وجود این مشکلات در آفریقای‌جنوبی، سیاستگذاران این کشور همچنان معتقدند که باید مواد خام در داخل کشور فرآوری شود؛ مساله‌ای که به جنگ تجاری بین آفریقای‌جنوبی و عربستان دامن زده‌است. در مقابل گرچه هدف عربستان افزایش فرآوری داخلی است، اما این کشور همچنین از پروژه‌های زیرساختی در قاره آفریقا حمایت‌کرده و مذاکراتی درباره سرمایه‌گذاری برای افزایش ظرفیت‌های فرآوری در کشورهای این قاره را آغاز کرده‌است. کارشناسان معتقدند که عربستان‌سعودی احساس می‌کند که منابع مالی لازم برای اقدام سریع و سرمایه‌گذاری در پروژه‌ها را دارد و می‌تواند سریع‌تر از اتحادیه اروپا، ایالات‌متحده و بریتانیا، با کشورهای دارای منابع معدنی به توافق برسد. عربستان بر مزیت رقابتی خود واقف است و برای تبدیل‌شدن به یک بازیگر اصلی و جایگزینی برای چین در تامین مواد معدنی، موقعیت خوبی دارد. علاوه بر همه این‌ها، برخی از تحلیلگران اعتقاد دارند؛ عربستان ممکن است به‌عنوان نماینده ایالات‌متحده در آفریقا فعالیت کند؛ در واقع موفقیت عربستان در آفریقا، به‌معنای ظهور یک رقیب قدرتمند در‌برابر چین است. مساله‌ای که باعث رضایت آمریکا و متحدان آن خواهد بود. با وجود تنش‌ها بین آفریقای‌جنوبی و عربستان، زمینه برای همکاری دو کشور نیز فراهم است. آفریقای‌جنوبی در بریکس عضویت دارد و عربستان‌سعودی اخیرا به‌عنوان یکی از اعضای این سازمان معرفی شده‌است، به‌همین‌دلیل آفریقای‌جنوبی تمایل دارد تا یک رابطه پایدار اقتصادی را با سعودی‌ها شکل دهد. عربستان‌سعودی نیز در موقعیتی که آفریقای‌جنوبی با چالش‌های متعدد برای جذب سرمایه خارجی روبه‌رو است، تمایل دارد در این کشور سرمایه‌گذاری کند. به‌عنوان مثال بانک‌های غربی تمایلی به تامین مالی پروژه‌های استخراج زغال‌سنگ آفریقای‌جنوبی ندارند، اما عربستان به دلیل در اختیار داشتن نقدینگی کافی، می‌تواند این سرمایه را برای آفریقای‌جنوبی فراهم کند. این مساله نشان می‌دهد که گرچه عربستان‌سعودی به فلزات سبز (فلزات سازگار با محیط‌زیست) علاقه دارد، اما برای سرمایه‌گذاری در مواد معدنی آلوده‌کننده محیط‌زیست (مانند زغال‌سنگ) نیز مشکلی ندارد. عربستان سال‌گذشته اعلام کرد؛ قصد دارد ۱۵میلیارد دلار برای سرمایه‌گذاری در پروژه‌های معدنی و عملیات‌‌‌‌‌های مرتبط در قاره آفریقا اختصاص دهد. گراسلین باسکاران، پژوهشگر ارشد در مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی، در این رابطه گفت: «این یک شراکت سودآور برای کشورهای آفریقایی است. عربستان‌سعودی سرمایه و تجربه قابل‌توجهی در استفاده از منابع طبیعی برای تبدیل‌شدن به یک کشور توسعه‌یافته را در اختیار دارد. این سرمایه و تجربه، دقیقا همان چیزهایی هستند که کشورهای آفریقایی به‌دنبال آن هستند.» او افزود: «عربستان‌سعودی آماده است تا در زمانی‌که بسیاری از بازیگران بخش‌خصوصی در حال کاهش سرمایه‌گذاری در آفریقا هستند، سرمایه خود را به‌کار گیرد. همچنین عربستان نشان‌داده که این آمادگی را دارد تا از کشورهای آفریقایی حمایت کند تا این کشورها اطمینان حاصل کنند که از منابع خود بهره بیشتری می‌برند.» عربستان‌سعودی ممکن است در مورد مکان یک کوره حساسیت آفریقای‌جنوبی را برانگیزد، اما در عین‌حال سرمایه و وزن دیپلماتیک خود را در حوزه معدن‌کاری آفریقا تثبیت می‌کند. با این وضعیت به زودی، چین باید با یک رقیب جدید در حوزه معادن آفریقا دست‌وپنجه نرم کند.
